فصلنامه دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تهران
پیاپی 170-171 (1383)

ده ها هزار نسخهء خطی نظم و نثر فارسی درکتابخانه های بزرگ دنیا نگهداری می شود و علاوه بر آن درکتابخانه های شخصی نیز شمار آن کم نیست. خواندن و ارزیابی کردن این گنج بیکران سالها وقت می خواهد. و تنها وقت مطالعه یافتن مشکل را نمی گشاید بلکه صدها محقق و نسخه شناس و نقاد و سخن سنج هم لازم است تا در وقت بهترین استفاده را بنمایند. نسخ خطی مانند طلا هستند و محقق مانند محک. عیار طلا را محک نشان می دهد. درکتابخانهء خدیویه مصر فهرستی از نسخ خطی آن کتابخانه بچاپ رسیده است در یکی از صفحات آن از پنج نفر شاعر و دیوان آنها سخن رفته. به راهنمایی جناب آقای افخمی ریاست محترم دانشکده ادبیات زیراکسی از دواوین شعرا از طریق وزارت امور خارجه بدست رسید که بسیار ارزنده می باشد. در این مقاله شاعری با تخلص «فتح» را معرفی می کنیم و از سبک او سخن گفته ایم. این شاعر از ساده سرایان شعر فارس است و سبکی تازه بر سبک های شعر زبان فارسی افزوده است. به احتمال قریب به یقین در قرن یازدهم سروده شده است.

نگاه مولوی به موسی (ع) همان نگاه قرآنی است که در آیات الهی آمده است.
موسی (ع) در مثنوی معنوی گاه چون مریدی است که از ولادت تا وفات با عنایت الهی رشد و نمو یافته، در مسیر شریعت ربانی گام نهاده، طریقت معنوی راکه آزموده وبه منزل حقیقت خلیفه اللهی واصل گردیده است. وگاه چون شیخ کاملی برای قوم بنی اسرائیل به مدد الهی معجزات نه گانهء خویش را آشکار می سازد و وادی های خطرناک رهایی از فرعون و قارون ستمگر راکه مثل شیطان و نفس هستند پشت سرگذارده و به مقامات الهی نایل گردانیده است.
با اینهمه مرسی (ع) در برابر خضر (ع) چون سالکی زانوی تادب به زمین زده و در آزمون سخت صبر مردود گشته برمی گردد.

در این مقاله به بررسی نمادهای اندامی به کار رفته از نباتات در ادبیات فارسی پرداخته ایم و دیوان شاعرانی چون رودکی، فرخی، منوچهری، ناصرخسرو، سنایی، سعدی، مولوی و حافظ بر این اساس مورد مطالعه و بررسی قرارگرفته است. مطابقت این گونه کاربردهای ادبی بر پایهء تشبیه و در قالب یک ارتباط تثلیثی آنیمیسم، تناسخ گیاهی و باور اساطیری تبدیل انواع از گیاه پیکری به انسان پیکری، سیر تصویرگرایی اندامی انسان را در ادب فارسی نشان می دهد.

در مقالهء حاضر به بررسی جادو در برخی از آیین های کهن بشری پرداخته ایم. سپس برخی از مظاهیر جادو را مورد نظر قرار داده و بخشی از مضامین مربوط به آن را که در برخی از متون در ادبیات فارسی به کار رفته است، آورده ایم.
نکته مهئم آن است که بررسی جادو و مظاهر آن و دانستنی نکات ادبی به کار گرفته شده دربارهء جادو برای فهیم بخشی از مشکلاب ادبی مندرج در متولب نظم و نثر فارسی لازم و بایسته است.

در این مقاله آنچه را که ناصرخسرو در دیوان در بارهء اطلاعات علمی خویش بیان داشته، مورد بررسی قرار داده ایم. از آنجا که مشغلهء اصلی ذهن او، مذهب و اعتقادات دینی است، به تبع آن، مطالعه در اصول مذاهب مختلف و بررسی آرای آنان نیز مورد توجه شاعر قرارگرفته است.
ناصرخسرو را به حق قبل از شاعر بودن، باید حکیم فرزانه و متکلمی خردگرا دانست، چون و چرا کردن، مقدم دانستن تحقیق بر تقلید و پیگیری مسایل کلامی از جمله عللی بودکه باعث بروز تحولات بزرگ روحی در جان و دل وی شد و همین شوق تفحص و تحقیق بودکه ار را در علوم زمان خود سرآمدکرد و در علومی مانندکلام و فلسفه، منطق، حساب و هندسه، موسیقی و علرم قرآنی متبحر ساخت.

معرفت، صفت بارز روح انسانی است و عرفان از آغاز آفرینش، فراتر از مشخصات شناسنامه ای ملت ها، در عمق شناسه های فرهنگی ایشان نفوذ کرده است. عرفان اسلامی و ایرانی هم که شکل متکامل و پالایش شده ای از عرفان است دارای ابعاد و جنبه ها و سلسله رفتارهایی است. سماع یکی از آن رفتارهاست که از جایگاه ویژه ای برخوردار است. این مقاله روایتی است مختصر از آداب و مراسم سماع در عرفان اسلامی ایرانی.

در این گفتار نگارنده بر آن است که اظهارکند چگونه شاعران برجستهء ایران در طیف جاذبهء موسیقی روح پرور و مضامین دل فریب شعر خاقانی مجذوب شده اند و این نکته را خاطرنشان کندکه اگر خاقانی در ادب فارسی ظهور نمی کرد به هیچ وجه شاعرانی چون مولوی، سعدی و حافظ در حوزهء صنعتگری شاعرانه و ابداع مضامین مبتکرانه بدین عظمت حضور نمی توانستند یافت

امیلی دیکنسون از نامدارترین و تاثیرگذارترین شاعران آمریکایی از سدهء نوزدهم میلادی تاکنون است. او را بانی مدرنیسم در شعر غرب دانسته اند. مطالعهء زندگی و شعر دیکنسون و فروغ فرخزاد، وجوه اشتراک و تفارت های قابل ملاحظه ای را پیش روی خواننده می نهد که بررسی زمینه ها و آثار این وجوه، ضمن ایجاد آشنایی ژرف تر با این دو هنرمند، نحوهء نگرش آن دو نسبت به زندگی، عشق، مرگ، هنر و دیگر مفاهیم اصیل و مهم بشری را نشان می دهد. در این مقاله به بررسی مشترکات و تفاوتهای شعر و زندگی این دو شاعر جریان ساز و صاحب سبک نوگرا پرداخته ایم. این کار در حوزهء ادبیات مقایسه ای (contrastive literature) قرار می گیرد.

کتاب سفینه قهرمانیه مقتلی است به نثر مسجع آمیخته به نظم، ازآثار دورهء قاجار نوشتهء قهرمان خان قهری ملایری (م 1372ه ق) که هم نویسنده و هم اثر او- که به گونهء مجالس و به نثر فنی و موزون است- به علل گوناگون ناشناخته مانده است. در این کتاب حادثهء شگرف و بی نظیر قیام خونین امام حسین (ع) و حرکت آن امام همام از مدینه به طرف کوفه و وقایع روز عاشورای شصت و یک هجری به تفصیل و باکلامی حزین و استوار بیان شده است. نثر و شعر این کتاب نمونه ای از آثار خوب دورهء بازگشت ادبی است.

«اگر آن ترک شیرازی به دست آرد دل ما را به خال هندویش بخشم سمرقند و بخارا» خال به عنوان نقطهء سیاه که بر اندام پدید می آید، یا اصطلاح عرفانی که عبارت است از نقطهء حقیقی و نقطهء وحدت، در آثار شاعران و نویسندگان پارسی گو، بسیار آمده و توجهی خاص بدان داشته اند. در این مقاله، با عنایت به اینکه نگارنده، مدتی در شبه قاره هند حضور داشته و از نزدیک، شاهد اعمال عبادی و رسیدن به مرحلهء «خال» در عبادتگاه هندوان بوده است، نکاتی را در خصوص خال بیان داشته که می تواند در فهم بیت یاد شده از حافظ کمک کند.
خال به عنوان نقطهء سیاه که بر اندام پدید می آید، یا اصطلاح عرفانی که عبارت است از نقطهء حقیقی و نقطهء وحدت، در آثار شاعران و نویسندگان پارسی گو، بسیار آمده و توجهی خاص بدان داشته اند. در این مقاله، با عنایت به اینکه نگارنده، مدتی در شبه قاره هند حضور داشته و از نزدیک، شاهد اعمال عبادی و رسیدن به مرحلهء «خال» در عبادتگاه هندوان بوده است، نکاتی را در خصوص خال بیان داشته که می تواند در فهم بیت یاد شده از حافظ کمک کند.

حکیم ناصرخسرو قبادیانی از حکما و شعرای بزرگ قرن پنجم ایران است که تحول روحی عجیبی درسن 45 سالگی در وی ایجاد شد به گونه ای که تمام دنیا و مظاهرش را رها کرده، به سفری طولانی پرداخت و در این سفر پرماجرا ضمن ملاقات با فاطمیون مصر به عقاید اسماعیلیان (= فاطمیه) گرایش پیدا کرد و ضمن پیشرفت فراوان در این مذهب به عنوان حجت خراسان برگزیده شد و به تبلیغ عقاید خود پرداخت. اسماعیلیه که در اصل، پس از امام ششم شیعیان نشو ونما کردند دارای عقاید خاصی هستند برای دعوت خود دارای هفت مرتبه، مستجیب، ماذون، داعی، حجت، امام، اساس و ناطق بوده، خدای تعالی را بالاتر از حد صفات دانند و مبدا اعلی را بعد از خدا عقل کل و پس از آن در درجهء ثانی نفس کل به حساب می آورند.

شبلی از عرفای ایرانی الاصل و مشهور قرن سوم هجری الست که حیات دوگانه ای داشته است. او نیز چون بعضی از بزرگان ایرانی مانند ناصر خسرو و سنایی درآغازکار از دولتیان عهد خود بود ولی به جهت تاثیر تعلیمات صوفیان از طریق پیشین خود قطع تعلق نمود. شبلی در سال 247 هجری در سامرا بدنیا آمد و در 334 در بغداد فوت نمود. او تحصیلات مدرسه ای داشت و به قولی موطای مالک را از بر نموده بود. پس از تغییر حال در محضر خیر نساج توبه کرد و شاگردی جنید بغدادی را در پیش گرفت. شبلی با حلاج قرابت فکری داشت. از این رو بزرگترین مبلغ اندیشه های حلاج پس از مرگ اوست. شبلی برای دست یابی به هدت خود و نیز مصون ماندن از آسیب طرفداران خلیفه و طاعنان طریق تصوف، هر ازگاهی خود را دیوانه می ساخت. از این عارف شوریده اقوال و اشعار پراکند های درکتب تذکره برجاست.